Grzech monetarny Zachodu

Po co wydawać dziś „Grzech Monetarny Zachodu” Jacques’a Rueffa? Po co czytać dziś książkę wydaną w 1971/72 roku, czterdzieści lat temu?

Odpowiedź na to pytanie jest prosta: Dlatego, że jest to książka na wskroś współczesna, traktująca o temacie, który, choć mogło się wydawać, że „waszyngtoński consensus” uczynił go nieaktualnym i przebrzmiałym, dziś, po „kryzysie Lehmana” z 2008 roku, i w związku z rozwijającym się przed naszymi oczami kryzysem „suwerennego zadłużenia”, stanął dziś w samym centrum światowej debaty ekonomicznej, temacie natury światowego systemu monetarno-finansowego i jego związku z kryzysem, w którym tkwimy.

Odważę się nawet powiedzieć więcej: w porównaniu do portfela kluczowych pozycji teoretycznych, historycznych i mieszanych poświęconych teorii kryzysów gospodarczych, Wielkiej Depresji i, bezpośrednio lub pośrednio, współczesnemu nam kryzysowi gospodarczemu 2008 – takich jak „The Great Contraction 1929-1933.” Miltona Friedmana i Anny Schwartz (1963), „A Failure of Capitalism: The Crisis of 08 and the Descent into Depression.” Richarda A. Posnera (2009), „Wielki Kryzys w Ameryce” Murraya Rothbarda (1963; wyd.pol 2010), „Prices and Production.” F.A. Hayeka (1931), „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” Johna Maynarda Keynesa (1936), „Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne.” Jesusa Huerta de Soto (wyd.pol 2009), „The Debt-Deflation Theory of Great Depressions.” Irvinga Fishera (1933), czy “This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly.” Kennetha Rogoffa i Carmen’a Reinharta (2009) – „Grzech monetarny Zachodu” Jacques’a  Rueffa oferuje spojrzenie na Wielką Depresję, na naturę światowego systemu finansowego i na nasz obecny ekonomiczny „predicament” co najmniej dorównujące im teoretyczną głębią, a z całą pewnością przewyższające je historiozoficznym pazurem.  Przesłanie Rueff’a zawarte w „Grzechu monetarnym Zachodu” sprowadzić można do dwóch tez dotyczących systemu monetarnego i jego skutków, jednej dotyczącej okresu 1926-1929 oraz 1958-1961, a szerzej, okresu do tzw. zamknięcia „gold window” przez  Nixona w sierpniu 1971 roku, i drugiej dotyczącej okresu po zamknięciu „gold window”, a więc związanej z współczesnym światowym systemem monetarnym, w którym pieniądz rezerwowy jest pieniądzem papierowym, lub, inaczej mówiąc, pieniądzem fiducjarnym.

Teza pierwsza głosi, że Wielka Depresja była skutkiem odejścia po I Wojnie Światowej od klasycznego standardu złota („gold standard”) i zastąpienia go w 1922 na Konferencji w Genui mechanizmem „gold-exchange standard”;   Teza druga głosi, że współczesny system monetarno-finansowy zrodzony w 1971 w wyniku zamknięcia przez Nixona „złotego okna”, a więc system monetarno-finansowy pozbawiony kotwicy złota, w którym waluta rezerwowa („reserve currency”) ma charakter pieniądza papierowego, musi nieuchronnie wcześniej czy później, skończyć się „leninowską” destrukcją tegoż systemu monetarnego, czemu towarzyszyć muszą poważne perturbacje w całej gospodarce światowej.

II

Kim był  autor tych tez? Kim był autor tej ponurej diagnozy i jeszcze bardziej ponurej prognozy? Kim był Jacques Rueff?Urodzony w 1896 roku, syn lekarza, pierwotnie zainteresowany medycyną, został ostatecznie, po zmianie zainteresowań na ekonomiczne w związku z fascynacją pracami Leona Walrasa, twórcy tzw. Szkoły Lozańskiej,  absolwentem Ecole Polytechnique w dziedzinie nauk ścisłych i matematyki. Jego pierwsza pracą była pozycja „Des sciences physique aux sciences morales”( Od nauk fizycznych do nauk moralnych.). Praca ta,  opublikowana w 1922 roku, poświęcona była metodologii nauki, w tym kwestiom używania matematyki i statystyki w naukach społecznych, czego był zawsze gorącym zwolennikiem, i co w późniejszym okresie jego życia znalazło wyraz w znalezieniu się Rueffa wśród założycieli, wraz z Ragnarem Friskem, Międzynarodowego Towarzystwa Ekonometrycznego.
W 1923 Rueff zdaje egzamin do elitarnego „korpusu” urzędników administracji francuskiej zwanego „inspecteurs des finances.” Kontynuuje studia ekonomiczne i statystyczne, w tym dotyczące problematyki tzw. transferu, związanej z kwestią reparacji wojennych (Le change, phenomene naturel.,1922 (Wymiana, zjawisko naturalne.)), oraz na temat inflacji (Sur une theorie de l’inflation., 1925 (O teorii inflacji)). W tej pierwszej pracy – na temat transferów – formułuje podstawy tzw. monetarnej teorii bilansu płatniczego, za której twórcę jest uważany wraz z Bertem Ohlinem. W pracy tej Rueff argumentował, że skala transferu ograniczona jest jedynie zdolnością rządu do finansowania niezbędnych podatków lub pożyczek poprzez budżet; inaczej mówiąc, że mechanizm cenowy wymusi dostosowanie się bilansu handlowego do transferów kapitałowych, a nie odwrotnie. Po raz pierwszy doprowadziło to do zderzenia się tez Rueffa z tezami Keynesa, dziś odrzuconymi. Warto tu zauważyć, że ta monetarna teoria bilansu płatniczego Rueffa/Ohlina stanowi podstawę prac Roberta Mundella, laureata Nagrody Nobla w 1999 roku, który uważa się za intelektualnego dziedzica autora „Grzechu monetarnego Zachodu.” W drugiej z wymienionych tu prac, poświęconej inflacji, opartej na analizie inflacji we Francji, we Włoszech, w Niemczech, w P Polsce i w Austrii po I Wojnie Światowej, Rueff pokazał, że w każdym przypadku podstawową przyczyną inflacji była emisja pieniądza przez Bank Centralny celem finansowania deficytu budżetowego rządu.
W 1925 roku Rueff opubliikował pracę „Variations in Unemployement in England”. (Wahania bezrobocia w Anglii.), w której pokazał, w oparciu o dane empiryczne, że nieoczekiwane brytyjskie chroniczne bezrobocie lat 1920-tych wynikało ze wzrostu relatywnej ceny pracy mierzonej relacją stawek wynagrodzeń do indeksu hurtowego poziomu cen. Rueff uważał, że zjawisko to, a za nim i bezrobocie, wynikało z przejścia w tym czasie Wielkiej Brytanii z systemu zasiłków dla bezrobotnych wypłacanych przez związki zawodowe do kwotowegosystemu wypłacanego przez państwo (tzw. open ended „dole”).

Wspomniane wyżej opracowania ekonomiczne Rueffa zwróciły uwagę najwyższych sfer politycznych Francji i w 1926 roku, gdy Premierem Francji został Raymond Poincare, Rueff poproszony został o sporządzenie opracowania, które miało określić, na jakim poziomie kursu w stosunku do złota Francja powinna powrócić do standardu złota. Kurs powrotu franka do wymienialności na złoto określony został przez Rueffa na poziomie jednej piątej parytetu sprzed I Wojny Światowej i przyjęty przez rząd. W 1927 roku Rueff publikuje pracę „Theories des phenomenes monetaires. (Teorie systemów monetarnych.), w której rozwija własną teorię monetarną, krytykując przy tym równanie Fishera MV = PT jako formalnie prawdziwe, gdyż suma płatności dokonanych w gospodarce jest zawsze równa sumie płatności przyjętych, jednocześnie jednak nie dające podstaw do jakichkolwiek tez dotyczących stosunków przyczynowości.

W latach 1927-1930 Rueff pracuje w Lidze Narodów jako przedstawiciel Francji, zajmując się kwestiami monetarnymi. Właśnie w trakcie pełnienia tej funkcji zwraca po raz pierwszy uwagę na to, co stanie się podstawowym tematem „Grzechu monetarnego Zachodu.”, a mianowicie na „gold-exchange” standard przyjęty na konferencji monetarnej w Genui w 1922 roku jako podstawowy mechanizm transmisji inflacji i deflacji w ramach światowego systemu monetarnego. Zajmuje się też kwestią powojennego powrotu funta i dolara do standardu złota po parytecie przedwojennym, mimo ekspansji monetarnej lat wojny, i zwraca uwagę na możliwe efekty takiej polityki, wzywając do zmiany parytetu i ostrzegając przed deflacją wynikająca z tak zawyżonych kursów. W latach 1934-1939 Rueff sprawuje funkcję dyrektora w Ministerstwie Finansów Francji nadzorując fundusz stabilizacji kursu wymiany franka. W 1939 roku zostaje Vice-Gubernatorem Banku Centralnego Francji – Banku Francji, którą pełni do 1941 roku, gdy odwołany zostaje przez rząd Vichy. W latach 1944 – 1952 jest doradcą Alianckiej Misji Wojskowej do spraw Niemiec i Austrii. W trakcie  pełnienia tej funkcji poznaje Ludwiga Erharda i Wilhelma Ropke, intelektualnych ojców niemieckiego cudu gospodarczego.
W roku 1945 publikuje jedno ze swoich „opus magnum”, pracę „L’Ordre Social.” (Ład Społeczny), gdzie definiuje swoje podstawowe stanowisko filozoficzne. „Dla neoliberała” –pisze, krytykując podejście libertariańskie  – „przeciwnie, wolność jest owocem otrzymanym w drodze największego wysiłku i zawsze zagrożonym, owocem ewolucji instytucji opartej na tysiącleciach niedobrych doświadczeń, i na religijnych, moralnych, politycznych i społecznych interakcjach. Przeciw Rousseau, neoliberał twierdzi, że olbrzymia większość ludzi rodzi się w łańcuchach, z których wyzwolić ich może, i to tylko częściowo, rozwój instytucji.”
Jest zwolennikiem utworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. W 1952 roku zostaje sędzią Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W 1958 roku, po dojściu do władzy Generała De Gaulle, zostaje autorem tzw. Planu Stabilizacji Rueffa (lub Rueff/Pinay), przyjętego przez De Gaulle’a, co ciekawe i niecodzienne, mimo jednomyślnego sprzeciwu całego gabinetu. Z tego okresu znany jest słynny dialog pomiędzy De Gaullem a Rueffem. „Wszystkie Pańskie rekomendacje są wyśmienite.” – powiedzieć miał De Gaulle do Rueffa. „Ale czy jeśli zastosuję wszystkie Pańskie rekomendacje i nic się nie stanie, czy rozważał Pan jak wielkie cierpienia spowoduje to w całym kraju?” Rueff miał na to odpowiedzieć: „Daję Panu moje słowo, mój Generale, że plan ten, jeśli zostanie przyjęty w całości, pozwoli na odzyskanie równowagi naszego bilansu płatniczego w ciągu kilku tygodni. Jestem tego absolutnie pewny. Akceptuje też, że Pańska opinia o mnie będzie w całości zależna od osiągniętego wyniku.” 10 lat później Jacques Rueff otrzymał za swój plan stabilizacji gospodarki francuskiej order Legii Honorowej.
Całe lata sześćdziesiąte – jak sugerują daty artykułów i publikacji, z których składa się „Grzech monetarny Zachodu.” – Rueff poświęcił publicznej krytyce międzynarodowego systemu finansowego zrodzonego z konferencji w Genui i w
Bretton Woods, jako nieuchronnie skażonego „inflacjonizmem”. Walczy o powrót świata zachodniego do klasycznego standardu złota, który uważał za podstawę cywilizacji Zachodu. Również i w tych swoich wysiłkach otrzymał poparcie
Generała De Gaulle, który w lutym 1965 roku zaproponował światu powrót do klasycznego standardu złota. Choć wywiad z Rueffem na temat powrotu do standardu złota przeprowadził nawet sam „The Economist”, powrotowi temu
przeciwny, nikt ich nie słuchał.
Dziś, szczególnie po drugiej stronie Atlantyku, zainteresowanie koncepcjami Rueffa rośnie. W 2010 roku ukazała się najpełniejsza jak dotąd biografia autora „Grzechu monetarnego Zachodu” i „Wieku Inflacji” autorstwa Christophera S. Chivisa zatytułowana „The Monetary Conservative: Jacques Rueff and the 20th Century Free Market Thought.”(De Kalb. Northern Illinois University Press.) Zwolennikiem tez Rueffa jest Robert Mundell, laureat Nagrody Nobla z 1999 roku.

W 1964 roku Jacques Rueff został członkiem Akademii Francuskiej w dziedzinie nauk moralnych i politycznych. Umarł w 1978 roku.[1]

P.S. Obserwując ewolucję międzynarodowego systemu monetarnego, dojść można do wniosku, że wygląda na to, iż Zachód uparł się, by wcielić w życie powiedzenie Lenina, że „żeby zniszczyć burżuazyjne społeczeństwo, trzeba wpierw zniszczyć jego pieniądz.”  Jak możemy dopuścić do popełnienia takiego błędu przez kraj, który poświecił tyle wysiłku i tyle troski by ochronić, tak dla siebie jak i dla innych, system wolnej przedsiębiorczości, i oddał tyle krwi w obronie wolności na całym świecie?”

Obserwując obecne turbulencje gospodarcze trudno powstrzymać się od konstatacji, że co najmniej od 2008 roku znajdujemy się właśnie w sytuacji takiego kryzysu monetarnego, jaki Rueff przewidywał i przed jakim ostrzegał. Można też powtórzyć za Rueffem  „Miejmy nadzieję, że, zanim nie będzie za późno, zdołamy znowu powierzyć mechanizmowi monetarnemu te zadania, którym drżące ręce i wahające się umysły ludzkie nie są w stanie podołać.”

Jerzy Strzelecki, Warszawa, listopad 2011.